Pisanka należy do głównych symboli wielkanocnych obok baranka, palmy, zajączka, rzeżuchy. Nie zawsze była związana z obchodami świąt wielkanocnych. Pojawiła się bardzo dawno temu i symbolizowała wiele różnych rzeczy. Jajko pojawia się w większości kultur w mitach o powstaniu wszechświata. Najstarsze pisanki pochodzą z terenów Mezopotamii. Zwyczaj malowania jajek znany był w starożytnym Egipcie i w czasach cesarstwa rzymskiego, wspominają o nim Owidiusz, Pliniusz Młodszy i Juwenalis. Były symbolem ożywienia przyrody na wiosnę.

Według mitologii germańskiej, jajka znosił zając, jako zwierzę poświęcone bogini Osterze. Pisankę włączono do elementów symboliki wielkanocnej w procesie chrystianizacji. Obecnie pisanki wykonuje się przed Wielkanocą. Mają symbolizować rodzącą się do życia przyrodę, a w chrześcijaństwie dodatkowo nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie Chrystusa.

Pisanka to ogólna, zwyczajowa nazwa jaja (zwykle kurzego, ale także gęsiego czy kaczego) zdobionego różnymi technikami. Według Słownika języka polskiego PWN pisanka to „jajko barwione lub malowane na Wielkanoc”. Posiada kilka synonimów takich, jak kraszanka, drapanka, jajko malowane, jajko rysowane. W Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera czytamy: „Pisanki, zwane także piskami i kraszankami, jaja malowane na Wielkanoc. O malowaniu jaj w starożytności mamy już wzmianki w dziełach Owidjusza, Plinjusza i Juwenala. Zwyczaj barwienia jaj wielkanocnych w Polsce jest prawdopodobnie tak dawny, jak wprowadzenie wiary chrześcijańskiej. Wincenty Kadłubek, biskup krakowski, w kronice swojej z początku XIII wieku mówi: „Polacy z dawien dawna byli zawistni i niestali, bawili się z panami swymi jak z malowanemi jajkami (pictis ovis)”. Wyrażenie to Kadłubka jest ciekawe, dowodzi bowiem, że nie tylko zwyczaj malowania jaj wielkanocnych był już w wieku XIII powszechny w Polsce, ale i zabawa z niemi, zwana dziś „na wybitki”, „w bitki”, w której dwaj przeciwnicy uderzają swoje pisanki jedna o drugą, a który stłucze jajko przeciwnika, wygrywa takowe. Kadłubek, porównywając niestałość Polaków dla panujących książąt do zabawy z malowanemi jajkami, nie mógł dobitniej wyrazić swojej myśli. Zwyczaj malowania jaj wielkanocnych był powszechny w narodzie. Zajmują się tem dziś głównie dziewczęta. Farbują jaja w brezylii czerwonej i sinej, w odwarze z łupin cebuli, z kory dzikiej jabłoni, listków kwiatu malwy, kory olszowej, z robaczków, czerwcem zwanych, w szafranie, krokoszu itd. Rysują jajko rozpuszczonym woskiem, aby farba miejsc powoskowanych nie pokryła. Rysowanie zowią „pisaniem”, stąd nazwa „pisanki”, tak jak dawnych ‘dzbanów pisanych’ czyli malowanych. Upowszechnione desenie mają swe nazwy od wzorów i podobieństw, rysują więc w gałązki, w drabinki, w wiatraczki, w jabłuszka, w serduszka, w dzwonki, w sosenki, w kogutki, w kurze łapki itp. Jako narzędzi do pisania używają szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek. Był stary zwyczaj taczania pisanek na mogiłach przy obchodzie pamiątki zmarłych i oddawania tych jaj potem dziadom. Starzy ludzie pamiętają go w Wilnie a i krakowska „Rękawka” jest pamiątką tego zwyczaju naszych praojców”. Na ziemiach polskich najstarsze pisanki, pochodzące z końca X wieku, odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych w pozostałościach grodu na opolskiej wyspie Ostrówek. W Polsce malowanie jajek włączono do zwyczajów wielkanocnych, by ułatwić proces chrystianizacji.

Nazwa związana z techniką zdobienia

W zależności od techniki zdobienia, świąteczne jajka mają w Polsce różne nazwy:

Drapanki powstają przez drapanie ostrym narzędziem zewnętrznej barwionej powłoki jajka, technika spotykana głównie w Polsce i Austrii.

Kraszanki (zwane też malowankami lub byczkami) powstają przez gotowanie jajka w wywarze barwnym, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych. Używano roślin, które pozwalały na uzyskanie różnych kolorów:

• brązowego (rudego) z łupin cebuli;
• czarnego z kory dębu, olchy lub łupiny orzecha włoskiego;
• żółto-złocistego z  kory młodej jabłoni lub kwiatu nagietka;
• niebieskiego z płatków kwiatu bławatka;
• fioletowego z płatków kwiatu ciemnej malwy;
• zielonego z pędów młodego żyta lub listków barwinka;
• zaś różowego z soku z buraka.

Staropolskie pisanki polewano woskiem, rysowano nim wzór, a następnie gotowano jaja w wodzie z dodatkiem naturalnych barwników, na przykład łupin cebuli albo ochry.

Pisanki powstają przez rysowanie (dawniej: pisanie) na skorupce gorącym roztopionym woskiem, a następnie zanurzenie jajka w barwniku. Jako narzędzi do pisania używano szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek. Pisanki wykonywane w regionie Białegostoku wykonywane były albo bez narzędzi, poprzez nakrapianie wosku na jaja albo poprzez nanoszenie prostych elementów graficznych rozgrzanym końcem świecy. Zdarzały się też przypadki używania narzędzi takich, jak słomki, patyki czy dętki z opon rowerowych.

Oklejanki (naklejanki) są przyozdobione sitowiem, płatkami bzu, skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny, również nicią lub włóczką wełnianą.

Nalepianki powstają przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinankami z papieru. Popularne była zwłaszcza w dawnym województwie krakowskim i w okolicach Łowicza.

Ażurki, czyli pisanki ażurowe, wykonywane są z wydmuszek jaj. Wydmuszka z nawierconymi wzorami jest malowana najczęściej farbą akrylową.

Wypiekane – pisanki niekiedy nie miały, poza kształtem, nic wspólnego z jajkiem. Wypiekano je, tak, wypiekano z ciasta piernikowego i przyozdabiano lukrem. Miało to miejsce w okolicach Koźla na Śląsku Opolskim.

Ciekawostką są pisanki zdobione laką i jaja Fabergé. Z tradycyjnych rosyjskich pisanek wywodzą się słynne jaja wielkanocne, wykonywane w końcu XIX w. przez petersburskiego jubilera Petera Carla Fabergé. Jajka wykonywane z kamieni półszlachetnych, łączonymi z metalami szlachetnymi, zdobione technikami jubilerskimi były wykonywane początkowo wyłącznie dla rodziny carskiej. Później wykonywano je również dla innych dostojników, a także powstawały imitacje, wykonywane przez inne firmy. Innymi znanymi dziełami sztuki rosyjskiej, wywodzącymi się z ludowych pisanek, są jajka, lub częściej ich drewniane imitacje, pokryte czarną laką i zdobione miniaturowym malarstwem temperowym. Tak zdobione jajka wykonywano początkowo w Paliechu, miejscowości o starych tradycjach pisania ikon, obecnie wzorują się na nich twórcy ludowi i profesjonalni artyści z różnych regionów.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej – przeczytaj pełny artykuł autorstwa Małgorzaty Kurtyki, który znajdziesz tutaj lub odwiedź Muzeum Pisanki w Ciechanowcu.